De reis van de wijzen

Overdenking 5 jan 2025, ds Koen Holtzapffel

Gelezen werd Mattheus 2 1-14

De wijzen uit het Oosten komen in Jeruzalem aan om op zoek te gaan naar de pasgeboren koning der Joden, want ze hebben zijn ster zien opgaan. Natuurlijk zoek je een nwe koning in een paleis. Maar koning Herodes schrikt hevig van hun komst naar zijn paleis. Hij voelt zich terecht in zijn positie bedreigd. Hogepriesters en schriftgeleerden worden opgetrommeld om te vertellen waar die nwe koning, die messias, dan wel te vinden zou zijn. Daarbij refereert Matth opnieuw aan het OT: Bethlehem in Juda wordt al genoemd door de profeet Micha. De wijzen moeten namens Herodes een nauwkeurig onderzoek instellen naar de nwe koning en de oude koning  daar dan van berichten. Dan kan ook hij het kind eer bewijzen. De wijzen voelen geen nattigheid, vinden het kind, brengen het eer én cadeau’s, maar worden vervolgens in een droom gewaarschuwd niet naar Jeruzalem terug te keren. Via een andere route moeten zij terugkeren naar hun geboorteland.

Natuurlijk kun je daarbij letterlijk aan een andere route denken, maar je kunt het ook figuurlijker, symbolischer opvatten. Als een andere geestelijke route, een andere levensweg die de wijzen na het bezoek aan Bethlehem hebben te gaan. En… is die uitnodiging alleen voor de wijzen in het verhaal bestemd of ook voor ons?  In ieder geval bevat het verhaal een kritische vraag, aan de wijzen en aan ons.

Waar zoeken we het heil voor de wereld en onszelf? Waar denken we het goede te vinden en hoe denken we het goede te doen?

Welke waarden vinden we belangrijk in het leven en hoe houden we die hoog? Net als de wijzen zoeken we het in eerste instantie vaak bij de machtigen, de rijken van deze wereld, the rich and famous, de influencers, zij die de aandacht naar zich toetrekken. Daar zal wel duidelijk worden wat belangrijk is in het leven en welke doelen je voor ogen moet houden om succesvol te zijn. Zij met hun macht, hun invloed en oogverblindende behuizingen, zij weten het. Maar Matt, bij monde van de profeet Micha, zegt iets anders en opent de magiers zo de ogen. Voor de nwe koning, de echte redder van deze wereld, moet je ergens anders wezen dan in Jeruzalem, op een totaal andere plek. En die nwe koning vertelt ook een totaal ander verhaal. Het valt in de magiers te prijzen dat ze net als de herders het er niet bij laten zitten en daadwerkelijk op weg gaan naar de kerststal. En wat Matt ons vervolgens toont, dat is de transformatieve kracht van een bijzondere gebeurtenis, de ontmoeting in de kerststal. Je zou het ook de transformatieve kracht van het kerstevangelie kunnen noemen. Want dankzij het bijzondere bezoek worden de magiers van geïnteresseerde buitenstaanders, afstandelijke geleerden die er zo hun eigen leventje op nahouden, tot betrokkenen. De ontmoeting leidt tot allerlei vragen maar ook tot nwe levensinzichten. De drie wijzen krijgen het vermoeden dat er nog een ander soort leven mogelijk is dan ze altijd hebben geleefd. Met andere waarden, andere doelen, andere kennis, een andere definitie van succes.

Zo vertelt Matt hoe een bijzondere ontmoeting een ander mens van je kan maken. Toen en  nu.

Eenmaal oog in oog met het goddelijk kind van liefde, vrede en gerechtigheid wordt er iets wakker geroepen bij de wijzen dat diep was weggestopt. Een oude droom, een gevoel voor mystiek, een oud verhaal. Door de reis naar Bethlehem worden gewoontes, bekende routes van een dik vraagteken voorzien. Hoe ga je na deze ontmoeting verder? Volg je het oude vertrouwde pad, of kies je een nieuwe weg? Een weg waar je wellicht nooit aan had gedacht,  maar die je een nieuw perspectief biedt. Die op een  nieuwe manier bevredigend is en je leven zin geeft. Komt zo’n nieuw perspectief alleen in verhalen voor of kan het ook ons overkomen? Is het ons al overkomen? Natuurlijk geeft een nw perspectief, een nieuwe route onzekerheid. Maar de magiers nemen het risico en wagen het erop. Aan het begin van het nwe jaar keren ze via een andere route huiswaarts.  Van het nwe zien ze alleen nog de vage contouren. Maar de ontmoeting met het kerstkind geeft hen vreugde en vertrouwen. En stelt hen in staat los te laten en een nw begin te maken. Met alle vragen vandien. Wat is toch de betekenis van dit alles? Waarom past de mantel van ons oude leven ons niet meer?  Hun magische zicht op de sterren heeft plaatsgemaakt voor een nw inzicht in de betekenis van dit kind. Daarvoor hoef je geen groot wetenschapper te zijn maar moet je je hart durven openen.

Zo wordt het einde van de fysieke reis van de wijzen het startpunt van een persoonlijke en spirituele zoektocht naar nw houvast voorbij oude waarheden en zekerheden. Niet omdat ze daar heel bewust voor gekozen hadden maar omdat het hen overkomen is.

Dat brengt me ten slotte bij het gedicht van de modernistische dichter T.S. Eliot, ‘The Journey of the Magi’, de tocht van de magiers. Ook hij interpreteert de alternatieve route huiswaarts van de wijzen als een nwe geestelijke weg die zij hebben te gaan.  Een nwe weg na een transformerende ontmoeting.

ik vond een levendige hertaling van het gedicht van columnist en collegavoorganger Jean Jacq Suurmond. Suurmond spreekt van drie astrologen, hij noemt ze verwende intellectuelen. Tijdens hun dwaze reis denken ze met weemoed terug aan hun zomerpaleis waar zij als toekomstvoorspellers in de watten werden gelegd. Bediendes serveren er sorbets tegen de hitte, het is een kalm en overzichtelijk bestaan. Maar dan trekt die ster van Bethlehem een scheur in hun bestaan. Daardoorheen dringt een nieuw, een ander licht hun bestaan binnen. Beter nog: doorheen die scheur wordt een nieuw licht op hun bestaan geworpen. Dat nwe licht voelt als een tweede geboorte, of zou je het eerder een sterven moeten noemen, een afsterven van de oude mens.

Geboorte en dood worden hier direct aan elkaar gekoppeld. Een van de wijzen blikt vele jaren later terug op die in alle opzichten bizarre tocht:

Luister naar me, ik was een van hen, en herinner me dit van lang geleden. Ik zou zo weer die reis ondernemen, maar heb wel een vraag die me niet loslaat. Hebben we daar nu een geboorte gezien of de dood? Zeker was er een geboorte, ik weet wat een baby is. Ook heb ik wel eens dóde mensen gezien. Maar ik had altijd gedacht dat geboorte en dood twee heel verschillende dingen waren. Deze geboorte werd voor ons een loslaten, een afsterven en opnieuw beginnen, noem het de dood van ons oude ik.

Ik had het niet direct in de gaten, maar daar in die nacht, in Bethlehem zijn wij gestorven. Zijn geboorte werd onze dood. Toen we langs een andere weg hier weer terugkwamen in onze paleizen, met onze astrologische kaarten op tafel, toen smaakte ons oude leventje niet meer. We voelden ons niet meer op ons gemak. We keken vreemd naar de klanten die ons betaalden om te weten hoe hun toekomst er uit zou zien. Of de oogst mee zou vallen, er oorlog of vrede zou zijn, voorspoed in de liefde en meer van dat soort horoscoopgedoe. Die klanten wilden altijd maar dat wij hun leven in kaart zouden brengen. Maar ze vergaten dat wij van de kaart waren geraakt door het kind in de kribbe. Wij pasten niet meer in hun en in ons eigen oude wereldje.  We waren vreemdelingen geworden. We begrepen de mensen niet meer en konden ze dus ook niet meer helpen. Waar maakten zij zich in hemelsnaam al die tijd zo druk om?

Betekende het dat wij eindelijk wijs waren geworden en onze klanten dwaas? Of was het eerder omgekeerd? Zij nog altijd verstandig en wij dwaas, dwaas als een pasgeboren kind. In ieder geval was het in de ogen van velen dwaas dat wij ons werk en ons comfortabel leventje tot dan toe waren gaan relativeren en dat wij op zoek waren gegaan naar een nieuwe toekomst, nw heil voor anderen en onzelf. De ster van Bethlehem had een scheur in ons bestaan getrokken en die scheur is nooit geheeld maar heeft ons wel een nwe weg gebracht. Zijn geboorte schonk ons een nieuw begin van leven aan onze dood voorbij. Idd, lied 527 (Uit uw hemel zonder grenzen) is hier werkelijkheid geworden: als een woord is dit kind aan ons gegeven, als een nacht van hoop en vrees, als een pijn die ons geneest tot een nieuw begin van leven. Amen