De mozaïeken van de Arminiuskerk

Over symbolen en deugden

Dienst zondag 19 februari 2023 Titus van Hille en Koen Holtzapffel

De mozaïeken van de Arminiuskerk

Gelezen werd Galaten 5: 13-23 (mede gekozen vanwege gebeeldhouwde dame voorkant kerkgebouw, Galat 5: 1).

Koen:

Nadat ons gemeentelid Titus van Hille de cahiers over de ornamenten en mozaïeken in en rond ons kerkgebouw had gepresenteerd, daarna heb ik vaak als reactie van u gehoord: goh, dat wist ik eigenlijk niet. Ik kom al jaren in de kerk maar zó had ik er nog niet naar gekeken. Of, dit was dan toch al die jaren aan mijn aandacht ontsnapt. Wat dat betreft heeft Titus iets voor ons gedaan waarvoor we hem alleen maar heel dankbaar kunnen zijn: heel goed kijken naar wat er allemaal aan moois in dit monumentale gebouw uit 1897 te vinden is. Heel goed kijken, dat betekent stil en aandachtig kijken, even niet afgeleid door wat hier allemaal verder nog gebeurt. Ja het is een kunst op zich om je in de kunst die hier te vinden is echt te verdiepen, zowel in de thematiek als in de techniek, en daar anderen deelgenoot van te maken.

Wat dat betreft is dit gebouw te vergelijken met een goede bekende, een vriend, een partner. In de loop der tijd leer je elkaar steeds beter kennen, maar de ander blijft toch ook altijd iets van een geheimenis behouden. Nooit kom je alles op het spoor, maar door je echt en oprecht in die ander te verdiepen, stil en aandachtig, ontdek je steeds nieuwe dimensies, diepere lagen, met alle verrassing en verwondering van dien.

Vandaag geldt die verrassing en dat zorgvuldig, stil en aandachtig kijken dus dit kerkgebouw, i.h.b. een aantal van de hier aanwezige mozaïeken. Titus gaat er aanstonds uitgebreid op in. De mozaïeken dienen daarbij als voorbeeld, als pars pro toto van al het moois dat hier door mensenhand geschapen is. Als deel van een indrukwekkend project: een monumentale remonstrantse kerk in het centrum van Rotterdam die zowel iets uitdrukt van kerkbouw door de eeuwen heen als van remonstrants geloofsbesef, van geloof, hoop en liefde in vrijheid en verdraagzaamheid. Kortom, deze kerk als een Gesamtkunstwerk, van de grootste ruimte tot het kleinste detail liefdevol overdacht én uitgevoerd. Inderdaad, het is een vreugde om hier geloofsgemeenschap te mogen zijn, met naast vreugde dus ook de verantwoordelijkheid om dit gebouw zorgvuldig te gebruiken en bewaren doorheen de tijd.

Dat gezegd zijnde ga ik kort in op twee thema’s die zo ook ter sprake komen in het verhaal van Titus, en die alles te maken hebben met onze vrijzinnige wijze van geloven: namelijk geloof en symboliek en geloof en deugden.

Dat geloof en kunst met elkaar te maken hebben hoef ik u niet te vertellen. Kunstwerken van alle tijden getuigen ervan. Ze hebben gepoogd iets van de essentie van het geloof uit te drukken in beelden. Kunst is in staat iets van het geloofsgeheimenis zichtbaar te maken en zo navoelbaar.

Net als geloof overschrijdt kunst de begrensdheid van ons aardse bestaan, reikt naar het hemelse en tracht dat op verrassende wijze te verbinden met het aardse. Daarbij speelt symboliek een belangrijke rol. In de bijbel zelf al, denk aan de regenboog, de duif, de olijfboom enzovoort. Het woord symbool komt van het Gr symbolen, het samenbrengen van twee verschillende dimensies in één beeld. In het symbool wordt dus m.b.v. het bekende vertrouwde en aardse verwezen  naar het onbekende,  verrassende, hemelse. Symbolen, ontleend aan onze dagelijkse werkelijkheid, objecten gebruikend uit het dagelijks leven, ze geven die objecten een meerwaarde. Een verwijzende functie. Waarheen? Naar de geestelijke, spirituele, goddelijke dimensie van het bestaan. Symbolen vallen niet met het geestelijke samen, maar ze geven er wel een vorm, een gezicht aan. Zo wordt dat afschuwelijke kruis symbool van Jezus’ lijden, wordt de duif symbool van vrede en worden brood en wijn symbool van Jezus’ leven, ons ten voorbeeld gegeven.

Juist in de vrijzinnigheid speelt de verbinding van geloof en kunst, speelt symbolisch geloven een belangrijke rol en dit gebouw getuigt daarvan. Zoals het ook getuigt van een ander belangrijk thema in de vrijzinnigheid: geloof en deugd. De remonstranten hebben alle eeuwen door de nadruk gelegd op de praktijk van het geloof, de praxis pietatis. Gal 5: 6 Geloof door liefde werkend. Geloof dient werkzaam te zijn in goede daden, in een deugdzaam leven. Wie deugdzaam leven zegt heeft het over deugden. Het nadenken en praktiseren van deugden is gelukkig van alle tijden. Bij joden en Grieken, bij romeinen en christenen. Deugden zijn goede eigenschappen, ja concreet gemaakte waarden en normen. En heel belangrijk, deugden kun je leren en oefenen in het geleefde leven. Mits goede voorbeelden ons daarbij begeleiden. Voor het christelijk geloof is Jezus natuurlijk het goede voorbeeld bij uitstek, het voorbeeld dat ons voorgaat in een deugdzaam leven. Welke christelijke deugden daarbij concreet bedoeld zijn en in deze kerk in mozaïek verbeeld, daarover gaat Titus ons nu meer vertellen. Laat ik eindigen met de constatering dat er ook hier het nodige van ons wordt verwacht. We kennen de belangrijkste deugden en zijn ons geopenbaard en toevertrouwd om er werk van te maken. Met vallen en opstaan, daarbij geïnspireerd en gestimuleerd door Gods geestkracht. Immers we geloven hier dat die deugden van verdraagzaamheid, van liefde, van vrijgevigheid en van barmhartigheid niet alleen uit onszelf voortkomen maar vruchten zijn, goede vruchten van de geest. Ook daarvan getuigt dit kerkgebouw in remonstrantse geest. Titus, het woord is nu aan jou. Jij maakt wat ik in abstracto zei nu heel concreet…

Titus

Als inleiding op de betekenis van de zes mozaïeken wil ik graag onze dominee Eric Cossee aanhalen over de tijd dat onze kerk gebouwd werd, aan het eind van de negentiende eeuw: ’De preken van de toenmalige dominees Groenewegen, Jorissen en De Ridder, ademen heel duidelijk de sfeer van de deugdenethiek en het symbolisme. Het ging er daarbij om gemoedsbewegingen in gang te zetten, die mensen van binnenuit aan de hand van voorbeelden, beelden of symbolen tot het handelen zouden brengen in de geest van het Evangelie. De ‘moderne theologie’ van die tijd ging uit van de zedelijke volmaakbaarheid van de mens. Vandaar ook vele morele aansporingen die in deze preken doorklinken. De ‘christendeugden’ die in de ornamentiek van het kerkgebouw worden gesymboliseerd zijn daarvan een duidelijke uiting.’ Einde citaat.

Als wij onze ogen langs de bakstenen muren naar boven richten, dan zien wij – op ca. 10m hoogte – een horizontale band in geglazuurd baksteen.

Hierin zijn de bakstenen meanderend, kronkelend met elkaar verbonden. Deze band – die rond de hele kerkzaal loopt – vormt een visuele  scheiding van de zaal en het gewelf en geeft op deze manier vorm aan de kerkzaal.

De band symboliseert niet alleen de kronkelende paden die ons bestaan kenmerken, maar hij houdt ons kerkgangers ook als het ware bij elkaar.

In de band zijn in totaal tweeëntwintig mozaïeken opgenomen, met zes verschillende voorstellingen die elk een deugd weergeven.

De bouwers van de kerk spreken van christendeugden. Het zijn dus aanwijzingen én aansporingen aan de kerkgangers hoe een beter mens te worden in de geest van het evangelie, zoals al genoemd werd.

Kijkend naar de galerijen links en rechts zien we in de band van links naar rechts de voorstellingen van een viooltje, een duif, een leeuwenkop, een slang met boek, een lam en een lelie.

Maar voor welke deugden staan deze voorstellingen nu symbool?

Aan het viooltje is vanwege zijn geringe omvang de deugd van nederigheid en bescheidenheid toegeschreven.

Christus wordt vaak afgebeeld met een viooltje in zijn hand. Het viooltje werd zo een symbool van Christus waarbij haar paarsblauwe bladeren het lijden en sterven vertolken. Jezus gaf volgens Lucas 14 vers 11 de mens het voorbeeld zich nederig op te stellen en zichzelf niet altijd op de hoogste plaats neer te zetten: ‘Want wie zichzelf verhoogt zal vernederd worden, en wie zichzelf vernedert zal verhoogd worden.’

De duif is verbonden met oprechtheid en dus niet alleen met vrede. De verbinding met oprechtheid lijkt voort te komen uit wat Jezus in Mattheus 10 vers 16 zegt bij de uitzending van de apostelen: ‘Zie, ik zend u als schapen midden onder de wolven; weest dan voorzichtig als slangen en argeloos als duiven.’

Van de discipelen, en van ons, wordt gevraagd oprecht te zijn, en geen bijgedachten te hebben. Voorwaar geen eenvoudige deugd voor ‘de discipelen onder de wolven’ en ook niet voor ons in deze in vele opzichten roerige wereld.

Moed wordt uitgedrukt door een leeuwenkop. De leeuw is een veel gebruikt symbool voor moed en daadkracht, denk maar aan ons landswapen en dat van veel andere landen. Spreuken 30 vers 30 zegt het zo: ‘De leeuw, hij is de koning der dieren, en deinst voor niets terug.’

Jakob geeft op zijn sterfbed aan Juda, zijn vierde zoon, in zijn zegen mee dat hij de voornaamste zal zijn van de twaalf zonen en vergelijkt hem met een leeuw. De stam Juda zal de belangrijkste stam zijn en het is dus niet gek dat David en vervolgens Jezus uit de stam Juda voortkomen.

De slang met het boek, rechts van de leeuwenkop, is een ingewikkelde voorstelling. Het symbool drukt voorzichtigheid en wijsheid uit.

In de kardinale deugd Prudentia worden wijsheid en voorzichtigheid als onlosmakelijk met elkaar verbonden beschouwd. Met wijsheid wordt hier niet het bezit van kennis of onderlegdheid in de filosofie bedoeld, maar bekendheid – vertrouwdheid – met de wegen van het Verbond tussen God en de Mens, die in het Woord van God worden aangegeven. De voorzichtigheid van de slang behoedt de gelovige ervoor om de wegen van het Verbond kwijt te raken.

De voorstelling sluit mooi aan bij het mozaïek op de voorgevel van de kerk dat de basis van onze geloofsgemeenschap weergeeft met de engel die het Woord van God (het boek) omhoog houdt.

Het lam staat volgens de makers voor zachtmoedigheid, maar in het Nieuwe Testament is de betekenis veel omvattender:  Johannes de Doper zegt als hij ziet dat Jezus naar hem toe komt: ‘Daar is het lam van God dat de zonde van de wereld wegneemt’.

In Mattheüs 11 vers 28 tot 30 zegt Jezus: ‘Kom naar mij, jullie die vermoeid zijn en onder lasten gebukt gaan, dan zal ik jullie rust geven. Neem mijn juk op je en leer van mij want ik ben zachtmoedig en nederig van hart. Dan zullen jullie werkelijk rust vinden, want mijn juk is zacht en mijn last is licht’. Jezus biedt ons zijn steun als wij ‘vermoeid en belast’ zijn. Als je de steun aanvaardt die hij vanuit zijn zachtmoedigheid aanbiedt, dan zal dat je last en je zorgen verlichten. Het gebrandschilderde raam in onze kerk herinnert ons op een prachtige manier daaraan.

De lelie tot slot staat voor de deugd van de reinheid, waaronder wij in onze tijd eerlijkheid en morele zuiverheid verstaan. In de Bergrede spreekt Jezus van de ‘reinen van harte’ die God zullen zien, waarmee hij diegenen bedoelt die in hun levenswandel van eerlijkheid en morele zuiverheid getuigen.

De lelie, met de mooie bouw van haar bloem en kroon en haar witte kleur past heel goed bij die zuiverheid en is daarom waarschijnlijk het meest voorkomende symbool in de kerk. We vinden haar niet alleen in de glasmozaïeken, maar ook:

– op de voorgevel van de kerk in het mozaïek aan weerszijden van de engel met het boek,

– op de kanselpanelen,

– in verschillende kapitelen van de gietijzeren kolommen die de galerijen ondersteunen,

– en in heel veel ramen van de kerk!

Zijn de zes deugden in de mozaïeken nu typisch voor remonstranten, kun je je afvragen. Ds. Cossee gaf aan dat zij een uiting waren van de toenmalige ‘Moderne Theologie’ die onze kerkgemeenschap kenmerkte in de tijd dat de kerk gebouwd werd.

De voorgevel van onze kerk staat wel duidelijker symbool voor ons remonstranten, met geloof en onderzoek als het gaat om het woord van God en Vrijheid en Verdraagzaamheid als uitgangspunt voor omgang met elkaar.

Ik denk dat de deugden vandaag de dag nog steeds een aansporing kunnen zijn voor een ieder, remonstrant of niet, kerkelijk of niet, voor zover wij het begrip deugd onder die titel überhaupt nog willen kennen.

Dat wij het begrip deugd nog kénnen, al is het misschien niet in die woorden – is wel gebleken in de reacties van veel mensen op de verschrikkelijke gebeurtenissen in het afgelopen jaar en die in de afgelopen weken.

Zo bezien hebben ook de deugden die bij de bouw van onze kerk in mozaïeken werden vervat nog niets aan waarde ingeboet.