Het prachtige Steenkuyl-orgel in de Arminiuskerk

Sinds 1 januari 2020 ben ik organist van de Remonstrantse Arminiuskerk in Rotterdam. Ik bespeel daar het orgel dat Daniël Gerhard Steenkuyl in 1898 voltooide, een jaar na de oplevering van de kerk. Kerk en orgel zijn rijksmonument, evenals de consistoriekamer.

Al in maart 2019 maakte ik kennis met de Remonstrantse Gemeente, het kerkgebouw en het orgel. Voorafgaand aan mijn benoeming heb ik het regelmatig bespeeld.

Ik ben erg ingenomen met het instrument dat elementen heeft van de Nederlandse, Duitse en Franse orgelbouw van de late negentiende eeuw. Het is bijzonder dat hij vanuit dit eclectische concept een muziekinstrument wist te creëren dat uiterst homogeen klinkt. Bovendien klinkt het prima in de Arminiuskerk, die nauwelijks nagalm heeft.

We zijn Gerco Schaap, eindredacteur van het maandblad De Orgelvriend erkentelijk voor toestemming om zijn artikel over het orgel op deze site te publiceren.

Orgelbouwer Steenkuyl is niet geliefd bij organisten en orgelbouwers. Rond 1900 voorzag hij historische orgels van nieuw pijpwerk en mechanieken, het oude binnenwerk verdween of werd opnieuw gebruikt, in sterk gewijzigde vorm. De orgelkas bleef gehandhaafd. Zo’n vernieuwing, eigenlijk vernieling van klinkend erfgoed was in de negentiende eeuw usance. Ik heb die verbouwde instrumenten goed gekend, de Steenkuyl ingrepen zijn in de laatste decennia ongedaan gemaakt door grondige reconstructies en restauraties. Voorbeelden daarvan zijn de Wester – en Noorderkerk in Amsterdam en de Westzijderkerk in Zaandam. Niet alleen klinkend erfgoed was vogelvrij. Historische gebouwen die in de weg stonden of bouwvallig waren werden eenvoudigweg gesloopt.

Tot aan ongeveer het einde van de Tweede Wereldoorlog gingen die praktijken door, in sommige gevallen ook nog ruim daarna. In 1932 en 1957 werd ons Steenkuyl orgel drastisch verbouwd om aan de veranderde smaak tegemoet te komen, Gerco Schaap beschrijft dat proces in zijn artikel. In 2016 werd het orgel gerestaureerd door Pels & VanLeeuwen Orgelbouw. Uitganspunt was de originele situatie van 1898, met handhaving van enkele waardevolle elementen uit 1932 en 1957.

Rotterdam had nog twee Steenkuyl orgels. Ze stonden in de Wilhelminakerk aan de Oranjeboomstraat op Zuid en in de Koninginnekerk aan de Boezemsingel, op de grens van Crooswijk en Kralingen. Beide kerken werden in de jaren zeventig van de twintigste eeuw gesloopt. Het orgel van de Koninginnekerk werd door vandalen vernield, de overblijfselen werden gestolen. Pijpwerk uit de Wilhelminakerk werd hergebruikt bij nieuwbouw van een orgel in Veenendaal. Velen betreuren nog steeds de sloop van beide kerkgebouwen en het verdwijnen van beide orgels.

Beide orgels werden frequent bespeeld door de legendarische organist Feike Asma (1912 – 1984). Van zijn spel op die orgels zijn nog opnamen. Het orgel van de Wilhelminakerk had twee registers meer dan dat van de Arminiuskerk. Bij het beluisteren van oude opnamen hoor ik overeenkomsten met ons orgel.

Het is duidelijk dat men in de negentiende en vroege twintigste eeuw niet veel op had met orgels uit vroeger tijd. Toen na 1945 het barokke en neo-barokke orgel toonaangevend werd, ontstond ere en hetze tegen romantische orgels. Nu was het hun beurt om vernield en gesloopt te worden!

Een romantisch orgel noemde men destijds wel een groot harmonium. Er zijn inderdaad overeenkomsten. Het harmonium is eveneens een instrument uit de romantische periode, sommige orgelbouwers maakten en verkochten ook harmoniums. Er werden prachtige harmoniums gebouwd, grote componisten als Franck componeerden voor dit instrument. Dat waren instrumenten van een heel ander kaliber dan ‘de cirkelzaag des geloofs’ uit grootmoeders tijd.

Gedurende de afgelopen decennia ontstond een herwaardering voor de klank van het romantische orgel. Er ook nog muziekliefhebbers die niets van dit orgeltype moeten hebben. Tot die groep behoor ik niet. Jarenlang heb ik met veel plezier de orgels bespeeld van de Haarlemse Grote – of Sint Bavokerk en de Amsterdamse Westerkerk, monumentale barokorgels.

Händel, medaillon orgel Arminiuskerk

Met evenveel genoegen speel ik nu op het orgel van Arminiuskerk! Muziek van meesters uit de romantiek zoals Brahms, Franck, Mendelssohn, Vierne en Widor. Maar ik waag me ook aan Bach, Händel en zelfs Sweelinck, muziek die in de eredienst voor mij onmisbaar is. Hedendaags repertoire muziek klinkt prima. Voor improviseren is het een ideaal instrument. De draagkrachtige klank maakt het tot een ideaal instrument voor begeleiding van de gemeentezang. Dat is uiteindelijk de belangrijkste taak van het orgel!

Wilt u het orgel thuis beluisteren? Klik dan hier

Op 11 september 2016 werd het orgel na een langdurige restauratie opnieuw in gebruik genomen tijdens een feestelijke dienst. Ter gelegenheid daarvan werd door de Remonstrantse Gemeente het cahier Een prominent instrument uitgegeven, dat voor € 7,50 incl. verzendkosten te bestellen is bij het kerkkantoor